جلسه پنجم

مقدمه بر پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز (HSCT)

پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز (Hematopoietic Stem Cell Transplantation - HSCT) یک روش درمانی پیشرفته است که برای جایگزینی مغز استخوان بیمار با سلول‌های سالم مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش برای بیماران مبتلا به سرطان‌های خونی مانند لوسمی حاد (AML و ALL)، لنفوم غیرهوچکین و مولتیپل میلوما کاربرد گسترده‌ای دارد و در برخی موارد برای درمان تومورهای جامد نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

پیوند سلول‌های بنیادی به بیماران کمک می‌کند تا سیستم خونساز خود را که به علت بیماری یا درمان‌هایی مانند شیمی‌درمانی و پرتودرمانی به شدت آسیب دیده است، بازسازی کنند. سلول‌های بنیادی سالمی که از اهداکننده یا خود بیمار جمع‌آوری می‌شوند، جایگزین مغز استخوان بیمار شده و فرآیند تولید گلبول‌های قرمز، سفید و پلاکت‌ها را از سر می‌گیرند.

🔬 روش‌های جمع‌آوری سلول‌های بنیادی خون‌ساز

برای انجام پیوند سلول‌های بنیادی، ابتدا لازم است که این سلول‌ها از بدن بیمار یا یک اهداکننده جمع‌آوری شوند. امروزه سه روش اصلی برای جمع‌آوری سلول‌های بنیادی خون‌ساز وجود دارد که هر یک مزایا و معایب خاص خود را دارند.

۱. جمع‌آوری از مغز استخوان

🔹 در این روش، سلول‌های بنیادی مستقیماً از مغز استخوان (معمولاً استخوان لگن) تحت بیهوشی عمومی استخراج می‌شوند.
🔹 این روش در گذشته رایج‌ترین روش جمع‌آوری سلول‌های بنیادی بود، اما به دلیل عوارض احتمالی، امروزه کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
🔹 مزایا:
✅ قابلیت جمع‌آوری تعداد بیشتری سلول بنیادی
✅ احتمال پایین‌تر درگیری با سلول‌های سرطانی
🔹 معایب:
❌ نیاز به جراحی و بیهوشی عمومی
❌ خطر خونریزی و عفونت
❌ زمان طولانی‌تر برای بهبودی اهداکننده

۲. جمع‌آوری از خون محیطی با روش آفرزیس (Peripheral Blood Stem Cell Collection - PBSC)

🔹 امروزه رایج‌ترین روش جمع‌آوری سلول‌های بنیادی، استفاده از فرایند آفرزیس است. در این روش، به اهداکننده دارویی تزریق می‌شود که باعث افزایش تعداد سلول‌های بنیادی در خون محیطی می‌شود. سپس خون از طریق دستگاه آفرزیس گرفته شده، سلول‌های بنیادی از آن جدا شده و باقی‌مانده خون به بدن بازگردانده می‌شود.
🔹 مزایا:
✅ روش غیرتهاجمی و بدون نیاز به جراحی
✅ زمان بهبودی کوتاه‌تر نسبت به روش مغز استخوان
✅ کاهش عوارض جانبی برای اهداکننده
🔹 معایب:
❌ ممکن است برخی از بیماران برای افزایش تعداد سلول‌های بنیادی به تزریق داروهای تحریک‌کننده مغز استخوان نیاز داشته باشند، که می‌تواند موجب درد استخوانی شود.
❌ احتمال بالاتر رد پیوند نسبت به روش مغز استخوان

۳. جمع‌آوری از خون بند ناف (Umbilical Cord Blood Stem Cell Collection)

🔹 این روش شامل جمع‌آوری سلول‌های بنیادی از خون باقی‌مانده در بند ناف و جفت پس از زایمان است. این سلول‌ها در بانک‌های خون بند ناف نگهداری می‌شوند و می‌توانند برای پیوند استفاده شوند.
🔹 مزایا:
✅ روش کاملاً غیرتهاجمی
✅ خطر کمتر رد پیوند به دلیل عدم بلوغ کامل سلول‌های بنیادی
✅ قابلیت نگهداری طولانی‌مدت برای استفاده‌های آینده
🔹 معایب:
❌ تعداد محدود سلول‌های بنیادی در خون بند ناف، که ممکن است برای بیماران بالغ کافی نباشد
❌ احتمال تأخیر در فرآیند پیوند و رشد سلول‌های جدید در بدن بیمار

پیوند سلول‌های بنیادی چگونه انجام می‌شود؟

بعد از جمع‌آوری سلول‌های بنیادی، بیمار ابتدا تحت رژیم آماده‌سازی (Conditioning Regimen) قرار می‌گیرد. این مرحله شامل شیمی‌درمانی با دوز بالا و در برخی موارد پرتودرمانی کل بدن است که برای از بین بردن سلول‌های بدخیم و سرکوب سیستم ایمنی بیمار انجام می‌شود.

سپس سلول‌های بنیادی از طریق تزریق داخل‌وریدی وارد جریان خون شده و به مغز استخوان می‌روند تا فرآیند پیوند (Engraftment) را آغاز کنند. این فرآیند ممکن است ۱۰ تا ۲۰ روز طول بکشد، و طی این مدت بیمار در معرض خطر بالای عفونت، خونریزی و سایر عوارض قرار دارد.

🔹 معرفی انواع پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز (HSCT)

پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز به چندین نوع تقسیم می‌شود که هر کدام بسته به منبع سلول‌های بنیادی و نحوه آماده‌سازی بیمار قبل از پیوند، کاربردهای متفاوتی دارند. شناخت این انواع به درک بهتر مزایا، معایب و عوارض احتمالی این روش درمانی کمک می‌کند.

🧬 انواع پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز

۱. پیوند آلوژنیک (Allogeneic HSCT - AloHSCT)

🔹 در این روش، سلول‌های بنیادی از یک اهداکننده دیگر دریافت می‌شود که ممکن است یک عضو خانواده (برادر، خواهر، والدین) یا یک فرد غیرمرتبط باشد که از طریق بانک ملی مغز استخوان یا بانک خون بند ناف شناسایی شده است.
🔹 این نوع پیوند اثر ضدتوموری قوی‌تری دارد، زیرا سیستم ایمنی اهداکننده می‌تواند سلول‌های بدخیم بیمار را از بین ببرد.

✅ مزایا:
✔ احتمال ایجاد اثر پیوند علیه تومور (Graft-Versus-Tumor - GVT) که باعث از بین رفتن سلول‌های سرطانی با کمک سلول‌های ایمنی اهداکننده می‌شود.
✔ مناسب برای بیماری‌های خونی بدخیم مانند لوسمی حاد، لنفوم، مولتیپل میلوما و برخی اختلالات غیر بدخیم مانند آنمی آپلاستیک.

❌ معایب:
❌ خطر رد پیوند و بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD) که در آن سلول‌های ایمنی اهداکننده، بافت‌های بدن بیمار را به عنوان عامل بیگانه شناسایی کرده و به آن‌ها حمله می‌کنند.
❌ نیاز به داروهای سرکوب‌کننده ایمنی برای جلوگیری از رد پیوند.
❌ خطر بیشتر عفونت‌های شدید به دلیل سیستم ایمنی ضعیف‌شده بیمار پس از پیوند.

۲. پیوند اتولوگ (Autologous HSCT - AuHSCT)

🔹 در این روش، سلول‌های بنیادی از خود بیمار جمع‌آوری می‌شود و پس از انجام شیمی‌درمانی و پرتودرمانی برای از بین بردن سلول‌های بدخیم، دوباره به بدن بیمار تزریق می‌شود.

✅ مزایا:
✔ کاهش خطر بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD)، زیرا سلول‌های بنیادی از خود بیمار گرفته شده‌اند.
✔ گزینه‌ای مناسب برای بیمارانی که اهداکننده سازگار ندارند.
✔ خطر رد پیوند کمتر است و نیازی به داروهای سرکوب‌کننده ایمنی نیست.

❌ معایب:
❌ ریسک بازگشت بیماری (عود سرطان) بیشتر است، زیرا ممکن است سلول‌های بدخیم در نمونه‌های جمع‌آوری‌شده باقی بمانند.
❌ کارایی پایین‌تر در برخی بیماری‌های بدخیم خونی، زیرا سیستم ایمنی خود بیمار ممکن است قادر به ایجاد اثر پیوند علیه تومور نباشد.

۳. پیوند سینژنیک (Syngeneic HSCT)

🔹 در این روش، اهداکننده دوقلوی همسان بیمار است که از نظر ژنتیکی با بیمار یکسان است.

✅ مزایا:
✔ هیچ خطر رد پیوند وجود ندارد، زیرا سلول‌های بنیادی از نظر ژنتیکی کاملاً مشابه بیمار هستند.
✔ احتمال بسیار کم برای بروز بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD).

❌ معایب:
❌ اثر پیوند علیه تومور (GVT) ضعیف است، بنابراین در برابر برخی سرطان‌های بدخیم ممکن است کارایی کمتری داشته باشد.
❌ به دلیل کمیاب بودن دوقلوهای همسان، این روش در عمل بسیار محدود است.

📌 رژیم‌های آماده‌سازی بیمار قبل از پیوند سلول‌های بنیادی

پیش از انجام پیوند، بیمار باید تحت آماده‌سازی (Conditioning Regimen) قرار گیرد تا سیستم ایمنی او تضعیف شده و بدن برای پذیرش سلول‌های بنیادی جدید آماده شود. این رژیم‌ها شامل شیمی‌درمانی با دوز بالا و گاهی پرتودرمانی کل بدن هستند.

۱. رژیم مایلوآبلاتیو (Myeloablative Conditioning)

🔹 این روش شامل دوزهای بالای شیمی‌درمانی و در برخی موارد پرتودرمانی کل بدن (Total Body Irradiation - TBI) است که به‌طور کامل مغز استخوان بیمار را از بین می‌برد.
🔹 هدف از این روش، نابودی کامل سلول‌های بدخیم و جلوگیری از رد پیوند است.

✅ مزایا:
✔ شانس بالاتر برای ریشه‌کن کردن سرطان.
✔ کاهش خطر رد پیوند و افزایش احتمال موفقیت پیوند.

❌ معایب:
❌ عوارض جانبی شدید شامل تهوع، استفراغ، موکوزیت، نارسایی کلیوی، سرکوب مغز استخوان، عفونت‌های شدید و خطر مرگ بالا.
❌ این روش برای بیماران مسن یا افراد با مشکلات زمینه‌ای شدید توصیه نمی‌شود.

۲. رژیم غیرمایلوآبلاتیو (Nonmyeloablative) یا "مینی‌پیوند"

🔹 این روش شامل دوزهای پایین‌تر شیمی‌درمانی و پرتودرمانی است که باعث سرکوب نسبی مغز استخوان بیمار شده و به سلول‌های بنیادی جدید اجازه می‌دهد تا جایگزین شوند.

✅ مزایا:
✔ عوارض جانبی کمتر و قابل تحمل‌تر نسبت به رژیم مایلوآبلاتیو.
✔ مناسب برای بیماران مسن‌تر یا افرادی که توانایی تحمل شیمی‌درمانی با دوز بالا را ندارند.
✔ ممکن است همچنان اثر پیوند علیه تومور (GVT) را حفظ کند.

❌ معایب:
❌ ریسک عود بیماری بیشتر است، زیرا دوزهای پایین شیمی‌درمانی ممکن است تمام سلول‌های سرطانی را از بین نبرد.
❌ احتمال رد پیوند بالاتر است، زیرا سیستم ایمنی بیمار به‌طور کامل از بین نمی‌رود.

🔹 مقدمه

پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز (HSCT) یک درمان نجات‌بخش برای بسیاری از بیماری‌های بدخیم و غیر بدخیم است، اما با عوارض جدی و بالقوه کشنده همراه است. درک این عوارض و نحوه مدیریت آن‌ها برای افزایش موفقیت پیوند و کاهش خطرات ضروری است. مهم‌ترین عوارض شامل عوارض حاد و مزمن پیوند، بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD) و عفونت‌های مرتبط با سرکوب سیستم ایمنی است.

📌 عوارض حاد پس از پیوند سلول‌های بنیادی

این عوارض معمولاً در هفته‌های اولیه پس از پیوند بروز می‌کنند و به دلیل دوز بالای شیمی‌درمانی و پرتودرمانی، سرکوب سیستم ایمنی و واکنش بدن به سلول‌های پیوندی ایجاد می‌شوند.

۱. عوارض ناشی از شیمی‌درمانی و پرتودرمانی پیش از پیوند

✅ موکوزیت شدید: التهاب و زخم‌های دردناک در مخاط دهان و دستگاه گوارش، که باعث درد، مشکل در بلع و افزایش خطر عفونت‌های ثانویه می‌شود.
✅ تهوع و استفراغ: ناشی از آسیب به دستگاه گوارش و تحریک مراکز استفراغ در مغز.
✅ نارسایی کلیوی حاد: به دلیل سمیت داروهای شیمی‌درمانی و دهیدراتاسیون.
✅ اختلال در تعادل مایعات و الکترولیت‌ها: که می‌تواند منجر به هایپوناترمی، هایپوکالمی و اسیدوز متابولیک شود.

۲. عوارض مرتبط با سرکوب مغز استخوان (Myelosuppression)

✅ نوتروپنی (Neutropenia): کاهش شدید نوتروفیل‌ها که بیمار را در معرض خطر بالای عفونت‌های شدید و سپسیس قرار می‌دهد.
✅ ترومبوسیتوپنی (Thrombocytopenia): کاهش پلاکت‌ها که باعث خطر خونریزی خودبه‌خود در دستگاه گوارش، مغز و پوست می‌شود.
✅ آنمی (Anemia): کاهش گلبول‌های قرمز که منجر به ضعف، خستگی و تنگی نفس می‌شود.

۳. سندرم انسداد سینوزوئیدی کبدی (Hepatic Sinusoidal Obstruction Syndrome - HSOS)

🔹 که قبلاً به نام بیماری ورید انسدادی (Veno-Occlusive Disease - VOD) شناخته می‌شد.
🔹 ناشی از آسیب شیمی‌درمانی به عروق کوچک کبدی است که منجر به فیبروز، احتباس مایعات و نارسایی کبدی می‌شود.

✅ علائم:
✔ افزایش وزن ناگهانی به دلیل احتباس مایعات.
✔ هپاتومگالی (بزرگ شدن کبد) و حساسیت در ناحیه کبد.
✔ افزایش بیلی‌روبین و زردی.
✔ آسیت (تجمع مایع در شکم).

✅ درمان:
✔ داروهای محافظت‌کننده کبد مانند Defibrotide.
✔ کنترل مایعات و دیورتیک‌ها برای کاهش احتباس مایعات.
✔ پایش عملکرد کبد و حمایت تغذیه‌ای.

📌 بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD) - مهم‌ترین عارضه پیوند آلوژنیک

🔹 بیماری پیوند علیه میزبان (Graft-Versus-Host Disease - GVHD) زمانی رخ می‌دهد که سلول‌های ایمنی اهداکننده به بافت‌های بدن گیرنده حمله کنند و آن‌ها را به عنوان عامل بیگانه شناسایی کنند. این بیماری در ۳۰٪ تا ۵۰٪ بیماران پیوند آلوژنیک رخ می‌دهد و علت اصلی مرگ‌ومیر پس از پیوند است.

✅ علت GVHD:
✔ در پیوند آلوژنیک، سلول‌های T اهداکننده به آنتی‌ژن‌های HLA گیرنده واکنش نشان می‌دهند.
✔ این واکنش منجر به حمله ایمنی به پوست، کبد و دستگاه گوارش بیمار می‌شود.

📌 انواع GVHD

۱. GVHD حاد (Acute GVHD) – در ۱۰۰ روز اول پس از پیوند رخ می‌دهد

🔹 در ۲۰٪ تا ۵۰٪ بیماران دیده می‌شود و اغلب تهدیدکننده حیات است.

✅ علائم GVHD حاد:
✔ بثورات پوستی شدید که ممکن است به تاول و پوسته‌ریزی مانند سوختگی درجه دو تبدیل شود.
✔ التهاب شدید مخاط دهان، چشم و دستگاه گوارش.
✔ اسهال شدید (بیش از ۲ لیتر در روز)، درد شکم و تهوع و استفراغ.
✔ آسیب کبدی که منجر به زردی، افزایش آنزیم‌های کبدی و نارسایی کبدی می‌شود.

✅ درمان:
✔ داروهای سرکوب‌کننده سیستم ایمنی مانند سیکلوسپورین، تاکرولیموس، متوترکسات، مایکوفنولات موفتیل.
✔ کورتیکواستروئیدها برای کنترل التهاب شدید.

۲. GVHD مزمن (Chronic GVHD) – پس از ۱۰۰ روز از پیوند رخ می‌دهد

🔹 در ۳۰٪ تا ۷۰٪ بیماران رخ می‌دهد و می‌تواند چندین عضو بدن را درگیر کند.

✅ علائم GVHD مزمن:
✔ تغییرات پوستی شبیه اسکلرودرما (سفتی و ضخامت پوست).
✔ خشکی شدید چشم و زخم‌های قرنیه.
✔ التهاب مزمن دهان و زخم‌های دهانی دردناک.
✔ بیماری ریوی محدودکننده که باعث تنگی نفس و کاهش ظرفیت ریه می‌شود.

✅ درمان:
✔ داروهای سرکوب‌کننده ایمنی برای طولانی‌مدت.
✔ کورتیکواستروئیدها، مهارکننده‌های JAK و داروهای ضدالتهابی برای کنترل علائم.

🔹 مقدمه

ایمونوتراپی (Immunotherapy) یکی از جدیدترین و مؤثرترین روش‌های درمان سرطان است که به جای حمله مستقیم به سلول‌های سرطانی، سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند تا خودش سلول‌های سرطانی را از بین ببرد. این روش تحولی بزرگ در درمان سرطان ایجاد کرده و در بسیاری از بیماران منجر به افزایش بقا و کاهش عوارض جانبی در مقایسه با شیمی‌درمانی سنتی شده است.

✔ برخلاف شیمی‌درمانی که سلول‌های سالم و سرطانی را با هم از بین می‌برد، ایمونوتراپی به‌صورت هدفمند فقط سیستم ایمنی را تحریک کرده و باعث تخریب سلول‌های سرطانی می‌شود.
✔ با پیشرفت‌های اخیر، ایمونوتراپی در درمان بسیاری از سرطان‌ها مانند ملانوم، سرطان ریه، لنفوم، سرطان کلیه و سرطان مثانه مؤثر بوده است.

📌 انواع ایمونوتراپی در درمان سرطان

چندین روش مختلف ایمونوتراپی در حال حاضر مورد استفاده قرار می‌گیرد، که مهم‌ترین آن‌ها شامل ایمونوتراپی غیر اختصاصی، آنتی‌بادی‌های مونوکلونال، مهارکننده‌های نقاط وارسی ایمنی، واکسن‌های سرطان و درمان CAR-T Cell هستند.

۱. ایمونوتراپی غیر اختصاصی (Nonspecific Immunotherapy)

✔ در این روش، سیستم ایمنی به‌طور کلی فعال می‌شود تا توانایی مبارزه با سلول‌های سرطانی را افزایش دهد.
✔ معمولاً در ترکیب با شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی استفاده می‌شود.

✅ مثال‌ها:
🔹 باسیل کالمت-گرین (BCG): مورد استفاده در سرطان مثانه برای تحریک سیستم ایمنی در برابر سلول‌های بدخیم.
🔹 سیتوکین‌ها (Cytokines): مانند اینترفرون (IFN) و اینترلوکین-۲ (IL-2) که سیستم ایمنی را تقویت می‌کنند.

۲. آنتی‌بادی‌های مونوکلونال (Monoclonal Antibodies - MoAbs)

✔ این آنتی‌بادی‌ها به آنتی‌ژن‌های خاص روی سطح سلول‌های سرطانی متصل می‌شوند و باعث تخریب آن‌ها می‌گردند.

✅ مثال‌ها:
🔹 Trastuzumab (هرسپتین): هدف قرار دادن پروتئین HER2 در سرطان سینه و برخی سرطان‌های دیگر.
🔹 Rituximab: اتصال به آنتی‌ژن CD20 در لنفوم غیرهوچکین و لوسمی لنفوسیتی مزمن.
🔹 Bevacizumab (آواستین): مهار عامل رشد عروقی (VEGF) برای جلوگیری از تشکیل رگ‌های خونی جدید در تومور.

✔ آنتی‌بادی‌های مونوکلونال می‌توانند به‌صورت تکی (Naked MoAbs) یا همراه با داروهای ضدسرطان، مواد رادیواکتیو یا سموم (Conjugated MoAbs) مورد استفاده قرار گیرند.

۳. مهارکننده‌های نقاط وارسی ایمنی (Checkpoint Inhibitors)

✔ سیستم ایمنی به‌طور طبیعی دارای نقاط کنترلی (Checkpoints) است که از حمله بیش از حد به سلول‌های طبیعی بدن جلوگیری می‌کند.
✔ سلول‌های سرطانی از این مکانیسم استفاده می‌کنند تا از شناسایی توسط سیستم ایمنی فرار کنند.
✔ مهارکننده‌های نقاط وارسی ایمنی این موانع را از بین برده و سیستم ایمنی را قادر به حمله به سلول‌های سرطانی می‌کنند.

✅ مثال‌ها:
🔹 Ipilimumab: مهارکننده CTLA-4 برای درمان ملانوم، سرطان کلیه و سرطان روده بزرگ.
🔹 Nivolumab و Pembrolizumab: مهارکننده‌های PD-1 که در سرطان ریه، سرطان مثانه و لنفوم هوچکین کاربرد دارند.
🔹 Atezolizumab، Avelumab، Durvalumab: مهارکننده‌های PD-L1 که در سرطان‌های مختلف استفاده می‌شوند.

✔ این داروها باعث افزایش فعالیت سیستم ایمنی در برابر سلول‌های سرطانی می‌شوند.

۴. درمان CAR-T Cell (درمان سلول T با گیرنده آنتی‌ژن کایمریک)

✔ در این روش، سلول‌های T بیمار به‌صورت ژنتیکی اصلاح می‌شوند تا بتوانند سلول‌های سرطانی را تشخیص داده و نابود کنند.

✅ مراحل انجام درمان CAR-T:
1️⃣ جمع‌آوری سلول‌های T از بیمار یا اهداکننده سالم.
2️⃣ اصلاح ژنتیکی سلول‌های T در آزمایشگاه برای افزایش قدرت شناسایی سرطان.
3️⃣ افزایش تعداد این سلول‌ها در محیط آزمایشگاهی.
4️⃣ تزریق مجدد سلول‌های CAR-T به بیمار.
5️⃣ حمله سلول‌های اصلاح‌شده به سلول‌های سرطانی و از بین بردن آن‌ها.

✅ مثال‌ها:
🔹 Tisagenlecleucel: برای لوسمی لنفوبلاستیک حاد و لنفوم غیرهوچکین.
🔹 Axicabtagene ciloleucel: برای لنفوم B سلولی پیشرفته.

✔ این روش بسیار مؤثر است اما ممکن است با سندرم آزادسازی سیتوکین (CRS) یا طوفان سیتوکینی همراه باشد که می‌تواند باعث تب، تاکی‌کاردی، افت فشار خون و نارسایی تنفسی شود.

📌 عوارض جانبی ایمونوتراپی

✔ اگرچه ایمونوتراپی درمانی مؤثر است، اما می‌تواند باعث واکنش‌های ایمنی ناخواسته در بدن شود.

✅ عوارض شایع شامل:
🔹 واکنش‌های شبیه آنفولانزا: تب، لرز، خستگی و ضعف عمومی.
🔹 التهاب شدید پوست و بثورات پوستی.
🔹 مشکلات گوارشی: اسهال، کولیت، تهوع و استفراغ.
🔹 عوارض ریوی: پنومونیت یا التهاب ریه.
🔹 عوارض کلیوی: نفریت یا التهاب کلیه.
🔹 عوارض غدد درون‌ریز: هیپوتیروئیدی، التهاب غده هیپوفیز.

✔ در موارد شدید، ممکن است نیاز به کورتیکواستروئیدها یا داروهای سرکوب‌کننده ایمنی باشد.

🔹 مقدمه

درمان‌های هدفمند (Targeted Therapy) یکی از تحولات بزرگ در درمان سرطان هستند که برخلاف شیمی‌درمانی، مستقیماً سلول‌های سرطانی را هدف قرار می‌دهند و تا حد زیادی از آسیب به سلول‌های سالم جلوگیری می‌کنند.

✔ این روش بر اساس ویژگی‌های مولکولی سلول‌های سرطانی طراحی شده و بر مسیرهای پیام‌رسانی و پروتئین‌های خاصی که در رشد و گسترش سرطان نقش دارند اثر می‌گذارد.
✔ با استفاده از این رویکرد، درمان سرطان دقیق‌تر، مؤثرتر و کم‌عارضه‌تر نسبت به روش‌های سنتی مانند شیمی‌درمانی شده است.

📌 انواع درمان‌های هدفمند در سرطان

درمان‌های هدفمند را می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

1️⃣ آنتی‌بادی‌های مونوکلونال (Monoclonal Antibodies - MoAbs)
✔ این داروها در سطح سلول‌های سرطانی عمل می‌کنند و مسیرهای پیام‌رسانی مهم را مسدود می‌کنند.

2️⃣ داروهای مولکولی کوچک (Small Molecule Drugs)
✔ این داروها به درون سلول نفوذ کرده و مسیرهای داخل‌سلولی را که رشد سلول‌های سرطانی را تحریک می‌کنند، مهار می‌کنند.

📌 دسته‌بندی درمان‌های هدفمند بر اساس مکانیسم اثر

۱. مهارکننده‌های تیروزین کیناز (Tyrosine Kinase Inhibitors - TKIs)

✔ تیروزین کینازها آنزیم‌هایی هستند که رشد و تکثیر سلولی را تنظیم می‌کنند.
✔ در برخی سرطان‌ها، این آنزیم‌ها بیش از حد فعال شده‌اند، بنابراین مهار آن‌ها می‌تواند رشد تومور را متوقف کند.

✅ مثال‌ها:
🔹 Imatinib mesylate (گلیوک) → درمان لوسمی میلوئیدی مزمن (CML)
🔹 Erlotinib → درمان سرطان ریه و سرطان پانکراس

۲. مهارکننده‌های گیرنده فاکتور رشد اپیدرمی (EGFR Inhibitors)

✔ گیرنده EGFR (Epidermal Growth Factor Receptor) روی سطح سلول‌ها قرار دارد و باعث رشد و تقسیم سلولی می‌شود.
✔ در برخی سرطان‌ها، این گیرنده بیش‌فعال شده است و باعث رشد غیرقابل‌کنترل سلول‌های بدخیم می‌شود.

✅ مثال‌ها:
🔹 Erlotinib → درمان سرطان ریه غیر سلول کوچک (NSCLC)
🔹 Cetuximab → درمان سرطان کولورکتال و سرطان سر و گردن

۳. مهارکننده‌های فاکتور رشد اندوتلیال عروقی (VEGF Inhibitors)

✔ فاکتور VEGF (Vascular Endothelial Growth Factor) باعث تحریک رشد عروق خونی جدید (آنژیوژنز) در تومورها می‌شود.
✔ این عروق خونی به تغذیه و گسترش سلول‌های سرطانی کمک می‌کنند.

✅ مثال‌ها:
🔹 Bevacizumab (آواستین) → درمان سرطان روده بزرگ، سرطان ریه و سرطان کلیه

✔ این داروها مانع از تشکیل رگ‌های جدید در تومور شده و رشد آن را کند می‌کنند.

۴. مهارکننده‌های مولتی‌کیناز (Multikinase Inhibitors - MKIs)

✔ این داروها چندین مسیر پیام‌رسانی سلولی را که در رشد سرطان و متاستاز نقش دارند، به‌طور همزمان مهار می‌کنند.

✅ مثال‌ها:
🔹 Sorafenib → درمان سرطان کبد، سرطان کلیه و سرطان تیروئید
🔹 Axitinib → درمان سرطان کلیه

۵. مهارکننده‌های پروتئازوم (Proteasome Inhibitors)

✔ پروتئازوم‌ها کمپلکس‌های پروتئینی داخل سلولی هستند که چرخه سلولی و مرگ سلولی را تنظیم می‌کنند.
✔ مهار پروتئازوم‌ها باعث اختلال در تکثیر سلول‌های سرطانی و افزایش مرگ آن‌ها می‌شود.

✅ مثال‌ها:
🔹 Bortezomib (Velcade) → درمان مولتیپل میلوما و لنفوم سلول منتل

📌 عوارض جانبی درمان‌های هدفمند

✔ اگرچه این روش‌ها کم‌عارضه‌تر از شیمی‌درمانی هستند، اما ممکن است عوارض خاصی ایجاد کنند.

✅ عوارض شایع شامل:
🔹 راش پوستی و تغییرات رنگ پوست
🔹 التهاب دهان (موکوزیت)
🔹 تهوع و استفراغ
🔹 افزایش فشار خون
🔹 مشکلات کلیوی و کبدی
🔹 اختلالات انعقادی و افزایش خطر خونریزی

✔ برای مدیریت این عوارض، بیماران باید تحت پایش دقیق قرار بگیرند و در صورت نیاز، دوز دارو تعدیل شود.