جلسه اول

تعریف سرطان

سرطان یک گروه بزرگ از بیماری‌ها با علل، تظاهرات بالینی، روش‌های درمان و پیش‌آگهی‌های مختلف است. در این بیماری، سلول‌های بدن به صورت غیرقابل‌کنترل تکثیر شده و توانایی حمله به بافت‌های اطراف یا گسترش به سایر نقاط بدن (متاستاز) را دارند.

مراقبت از بیماران مبتلا به سرطان (Oncology Nursing)

مراقبت پرستاری از بیماران سرطانی شامل ارائه خدمات مراقبتی در طول مراحل مختلف بیماری است. پرستاران نقش مهمی در شناسایی زودهنگام علائم، پایش روند درمان، کنترل عوارض و حمایت از بیمار و خانواده او دارند.

مسیر مراقبت از بیماران سرطانی (Cancer Care Trajectory)

بیماران مبتلا به سرطان طی مسیرهای مختلفی از جمله تشخیص، درمان، پیگیری و مراقبت تسکینی تحت نظر قرار می‌گیرند. این مسیر ممکن است شامل جراحی، شیمی‌درمانی، پرتودرمانی، درمان‌های هدفمند و مراقبت‌های حمایتی باشد.

اپیدمیولوژی سرطان

اپیدمیولوژی سرطان شامل مطالعه میزان بروز، شیوع و عوامل خطر سرطان در جوامع مختلف است.

✅ وضعیت جهانی سرطان

• سرطان دومین عامل مرگ‌ومیر در جهان است، علی‌رغم پیشرفت‌های علمی و فناوری.

• در مردان، شایع‌ترین سرطان‌ها: ریه، پروستات و کولورکتال

• در زنان، شایع‌ترین سرطان‌ها: پستان، ریه و کولورکتال

✅ اپیدمیولوژی سرطان در ایران

• سالانه ۱۳۱ هزار مورد جدید سرطان در ایران شناسایی می‌شود.

• میزان مرگ‌ومیر ناشی از سرطان در ایران سالانه حدود ۸۰ هزار نفر است.

• در مردان، شایع‌ترین سرطان‌ها: معده، ریه، پروستات و روده بزرگ

• در زنان، شایع‌ترین سرطان‌ها: پستان، معده و روده بزرگ

• میزان بروز سرطان در ایران ۱۵۲ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است.

✅ عوامل موثر در افزایش میزان سرطان در ایران

• افزایش سن جمعیت

• تغییر سبک زندگی (مصرف دخانیات، رژیم غذایی نامناسب، عدم فعالیت بدنی)

• افزایش آلودگی‌های محیطی

• غربالگری و تشخیص زودهنگام بیشتر نسبت به گذشته

✅ جمع‌بندی گروه اول:

• سرطان یکی از شایع‌ترین علل مرگ‌ومیر در جهان و ایران است.

• مسیر مراقبت از سرطان شامل تشخیص، درمان و پیگیری‌های بعدی است.

• شناخت عوامل خطر و انجام غربالگری به کاهش میزان ابتلا کمک می‌کند.

• پرستاران نقش کلیدی در آموزش بیماران و کاهش استرس آن‌ها دارند.

اتیولوژی سرطان

سرطان یک بیماری چندعلتی است که عوامل مختلفی در بروز آن نقش دارند. برخی از این عوامل غیرقابل‌کنترل (مانند عوامل ژنتیکی) هستند، در حالی که برخی دیگر (مانند عوامل محیطی، سبک زندگی و عفونت‌ها) قابل‌پیشگیری‌اند.

✅ ۱. عوامل عفونی (ویروس‌ها و باکتری‌ها)

عفونت‌های ویروسی و باکتریایی از عوامل مهم در بروز برخی سرطان‌ها هستند. برخی از مهم‌ترین این عوامل عبارت‌اند از:

✔ ویروس پاپیلومای انسانی (HPV)

• عامل اصلی سرطان دهانه رحم و برخی سرطان‌های دهان و حلق

• انتقال از طریق تماس جنسی

• واکسن HPV می‌تواند از بسیاری از انواع پرخطر این ویروس جلوگیری کند.

✔ ویروس هپاتیت B و C (HBV, HCV)

• عامل سرطان کبد (هپاتوسلولار کارسینوما)

• انتقال از طریق تماس خونی (تزریق‌های غیرایمن، سرنگ مشترک، مادر به جنین)

• واکسن هپاتیت B نقش مهمی در پیشگیری از سرطان کبد دارد.

✔ ویروس اپشتین-بار (EBV)

• مرتبط با لنفوم بورکیت و سرطان نازوفارنکس

• انتقال از طریق بزاق (مانند بوسیدن، استفاده از لیوان مشترک)

✔ ویروس نقص ایمنی انسانی (HIV)

• افزایش خطر برخی سرطان‌ها مانند لنفوم غیرهوچکین و سارکوم کاپوزی

• ضعف سیستم ایمنی باعث کاهش توانایی بدن در مقابله با سلول‌های سرطانی می‌شود.

✔ هلیکوباکتر پیلوری (H. pylori)

• باکتری عامل سرطان معده

• ایجاد التهاب مزمن و زخم معده که می‌تواند به سرطان تبدیل شود.

• درمان آنتی‌بیوتیکی زودهنگام می‌تواند خطر سرطان معده را کاهش دهد.

✅ ۲. عوامل فیزیکی سرطان‌زا

عوامل فیزیکی می‌توانند از طریق ایجاد آسیب DNA منجر به سرطان شوند:

✔ اشعه ماورای بنفش (UV)

• عامل ملانوم و سرطان‌های پوست

• قرارگیری طولانی در معرض نور خورشید بدون محافظت باعث جهش‌های ژنتیکی در سلول‌های پوست می‌شود.

• استفاده از کرم ضد آفتاب، عینک و لباس مناسب در کاهش خطر سرطان پوست مؤثر است.

✔ اشعه‌های یونیزان (مانند اشعه ایکس و گاما)

• عامل سرطان خون (لوسمی)، تیروئید و پستان

• افرادی که تحت پرتودرمانی قرار می‌گیرند، در معرض خطر بیشتری هستند.

• کاهش مواجهه غیرضروری با اشعه‌های پزشکی یکی از راه‌های پیشگیری است.

✔ رادون

• یک گاز رادیواکتیو که در محیط‌های بسته جمع می‌شود.

• مرتبط با سرطان ریه در افرادی که در معرض سطوح بالای این گاز هستند.

✅ ۳. عوامل شیمیایی سرطان‌زا

بسیاری از مواد شیمیایی موجود در محیط یا مواد مصرفی روزانه دارای خاصیت سرطان‌زایی هستند:

✔ دخانیات و مواد شیمیایی موجود در سیگار

• عامل سرطان ریه، دهان، مری، لوزالمعده، کلیه و مثانه

• مواد سرطان‌زای موجود در دود سیگار باعث آسیب DNA می‌شوند.

• افراد غیرسیگاری که در معرض دود قرار می‌گیرند (دود دست دوم) نیز در معرض خطر سرطان ریه هستند.

✔ الکل

• مصرف زیاد الکل مرتبط با سرطان‌های دهان، حلق، مری، کبد و پستان

• متابولیسم الکل در بدن باعث تولید ترکیبات سرطان‌زا می‌شود.

✔ آزبست (پنبه نسوز)

• عامل سرطان ریه (مزوتلیوما)

• در گذشته در ساختمان‌سازی استفاده می‌شد و استنشاق آن باعث بیماری‌های مزمن ریه می‌شود.

✔ مواد غذایی حاوی نیتروزآمین‌ها و نگهدارنده‌های شیمیایی

• نیتریت و نیتروزآمین‌های موجود در گوشت‌های فرآوری‌شده (سوسیس، کالباس)

• مرتبط با سرطان‌های دستگاه گوارش (معده و روده بزرگ)

✔ آفت‌کش‌ها و مواد شیمیایی صنعتی

• برخی مواد شیمیایی مورد استفاده در کشاورزی و صنایع غذایی مرتبط با سرطان خون و دستگاه تنفسی هستند.

• مصرف محصولات ارگانیک و کاهش تماس با این مواد می‌تواند خطر را کاهش دهد.

✅ جمع‌بندی گروه دوم:

• برخی ویروس‌ها و باکتری‌ها، مانند HPV و H. pylori، مستقیماً با برخی سرطان‌ها مرتبط هستند.

• اشعه‌های فیزیکی مانند UV و اشعه‌های یونیزان از مهم‌ترین عوامل سرطان‌زا هستند.

• مواد شیمیایی مانند سیگار، الکل و آفت‌کش‌ها در بروز سرطان‌های مختلف نقش دارند.

• پیشگیری از سرطان شامل واکسیناسیون، تغییر سبک زندگی و کاهش مواجهه با عوامل سرطان‌زا است.

• پرستاران نقش کلیدی در آموزش و پیشگیری از سرطان دارند.

🔹 سرطان نتیجه‌ی تعامل بین عوامل ژنتیکی و محیطی است. برخی افراد به دلیل جهش‌های ارثی، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به سرطان هستند. علاوه بر این، تغییرات هورمونی می‌توانند در رشد برخی از سرطان‌ها نقش کلیدی داشته باشند.

✅ ۱. نقش عوامل ژنتیکی در سرطان

برخی سرطان‌ها ارثی هستند و از طریق جهش‌های ژنتیکی در خانواده منتقل می‌شوند. در این موارد، ریسک ابتلا به سرطان در اعضای خانواده افزایش می‌یابد.

✔ ژن‌های سرکوب‌کننده‌ی تومور و انکوژن‌ها
ژن‌های سرکوب‌کننده‌ی تومور، مانند TP53، BRCA1 و BRCA2، نقش مهمی در کنترل تقسیم سلولی دارند. جهش در این ژن‌ها باعث رشد غیرقابل‌کنترل سلول‌ها و ایجاد سرطان می‌شود.

✔ سرطان‌های ارثی شایع
🔹 سرطان پستان و تخمدان (جهش در BRCA1 و BRCA2)
🔹 سرطان کولورکتال ارثی (Lynch syndrome)
🔹 رتینوبلاستوما (سرطان چشمی در کودکان) (جهش در RB1)
🔹 ملانوم ارثی (CDKN2A mutation)

✔ نقش تست‌های ژنتیکی در تشخیص سرطان‌های ارثی
برخی افراد که سابقه‌ی خانوادگی قوی دارند، می‌توانند با آزمایش ژنتیکی احتمال ابتلا به سرطان را بررسی کنند. این آزمایش‌ها کمک می‌کنند تا راهکارهای پیشگیری یا تشخیص زودهنگام اتخاذ شود.

✔ اقدامات پیشگیرانه برای افراد در معرض خطر ژنتیکی
✅ غربالگری منظم (مانند ماموگرافی زودهنگام برای سرطان پستان)
✅ جراحی پیشگیرانه (مانند ماستکتومی پروفیلاکتیک در زنان با جهش BRCA)
✅ اصلاح سبک زندگی برای کاهش سایر عوامل خطر

✅ ۲. نقش عوامل هورمونی در سرطان

برخی سرطان‌ها تحت‌تأثیر هورمون‌ها رشد می‌کنند. هورمون‌ها می‌توانند باعث تکثیر سلول‌های سرطانی در برخی از بافت‌ها شوند.

✔ استروژن و پروژسترون
🔹 استروژن و پروژسترون در رشد سرطان پستان و آندومتر (رحم) نقش دارند.
🔹 زنانی که مدت طولانی در معرض استروژن هستند (شروع قاعدگی زودرس، یائسگی دیررس، مصرف طولانی‌مدت هورمون‌های جایگزین) در معرض خطر بیشتری برای سرطان پستان هستند.

✔ تستوسترون
🔹 تستوسترون ممکن است در رشد سرطان پروستات نقش داشته باشد.
🔹 افزایش سطح این هورمون در مردان مسن می‌تواند باعث تحریک سلول‌های سرطانی در پروستات شود.

✔ انسولین و فاکتورهای رشد وابسته به انسولین (IGF-1)
🔹 افزایش سطح انسولین و IGF-1 با سرطان‌های کولورکتال، پانکراس و پستان مرتبط است.
🔹 چاقی و مقاومت به انسولین می‌توانند باعث افزایش سطح IGF-1 شوند که رشد سلول‌های سرطانی را تحریک می‌کند.

✔ هورمون‌درمانی و سرطان
برخی داروهای هورمونی می‌توانند خطر سرطان را افزایش دهند:

• استفاده طولانی از قرص‌های ضدبارداری → افزایش خطر سرطان پستان، اما کاهش خطر سرطان تخمدان

• هورمون‌درمانی جایگزین (HRT) پس از یائسگی → افزایش خطر سرطان رحم و پستان

• آندروژن‌ها (استروئیدهای آنابولیک) → افزایش خطر سرطان پروستات و کبد

✅ 🔹 جمع‌بندی گروه سوم:

• برخی سرطان‌ها به دلیل جهش‌های ارثی بیشتر در خانواده‌ها دیده می‌شوند.

• هورمون‌ها می‌توانند باعث رشد برخی سرطان‌ها مانند پستان، رحم و پروستات شوند.

• آزمایش‌های ژنتیکی برای تشخیص سرطان‌های ارثی مفید هستند و می‌توانند راهکارهای پیشگیری را مشخص کنند.

• غربالگری منظم، اصلاح سبک زندگی و پیشگیری دارویی می‌توانند خطر سرطان را در افراد پرخطر کاهش دهند.

• پرستاران نقش کلیدی در آموزش و حمایت از بیماران با عوامل ژنتیکی و هورمونی دارند.

🔹 محیط زندگی و سبک زندگی نقش مهمی در افزایش یا کاهش خطر سرطان دارند. بسیاری از عوامل محیطی، مانند آلودگی هوا، اشعه‌های مضر، مواد شیمیایی، رژیم غذایی نامناسب و سیگار، می‌توانند در ایجاد تغییرات سلولی و جهش‌های ژنتیکی موثر باشند که در نهایت به سرطان منجر می‌شود. در مقابل، اصلاح سبک زندگی، تغذیه سالم و ورزش منظم می‌تواند خطر ابتلا به سرطان را کاهش دهد.

✅ ۱. عوامل محیطی موثر در سرطان

✔ آلودگی هوا

• دود سیگار، دود خودروها، مواد شیمیایی صنعتی و آلودگی‌های محیطی حاوی موادی مانند بنزن، دی‌اکسین‌ها و هیدروکربن‌های آروماتیک چندحلقه‌ای هستند که سرطان‌زا محسوب می‌شوند.

• ارتباط مستقیم بین آلودگی هوا و سرطان ریه، مثانه و خون (لوسمی) ثابت شده است.

✔ اشعه‌های مضر (UV و یونیزان)

• اشعه فرابنفش (UV) از خورشید، سولاریوم و لامپ‌های UV می‌تواند باعث سرطان پوست (ملانوم و کارسینوم سلول بازال) شود.

• اشعه‌های یونیزان از منابعی مانند رادیولوژی، سی‌تی‌اسکن، پرتوهای هسته‌ای می‌توانند باعث جهش ژنتیکی و افزایش خطر سرطان‌های تیروئید، خون (لوسمی) و ریه شوند.

• افرادی که در مراکز پرتودرمانی، نیروگاه‌های هسته‌ای یا صنعت هوانوردی کار می‌کنند، در معرض خطر بیشتری هستند.

✔ مواد شیمیایی سرطان‌زا

• آزبست: ماده‌ای که در گذشته در مصالح ساختمانی استفاده می‌شد و می‌تواند باعث سرطان ریه و مزوتلیوما شود.

• آفت‌کش‌ها و مواد شیمیایی صنعتی: مانند فرمالدهید، بنزن و تری‌کلرواتیلن که در صنایع مختلف به کار می‌روند و ممکن است باعث سرطان‌های کبد، کلیه و خون شوند.

• فلزات سنگین (سرب، آرسنیک، کادمیوم): این مواد در آب آشامیدنی آلوده، آفت‌کش‌ها و برخی محصولات صنعتی یافت شده و باعث سرطان‌های پوست، ریه و مثانه می‌شوند.

✅ ۲. نقش سبک زندگی در سرطان

✔ مصرف دخانیات و الکل

• سیگار حاوی بیش از ۷۰ ماده سرطان‌زا است و اصلی‌ترین عامل سرطان ریه، دهان، گلو، مری و پانکراس محسوب می‌شود.

• الکل می‌تواند خطر سرطان‌های دهان، گلو، مری، کبد و پستان را افزایش دهد. مصرف همزمان الکل و سیگار تأثیر سرطان‌زایی این مواد را چند برابر می‌کند.

✔ تغذیه ناسالم و چاقی

• رژیم غذایی سرشار از گوشت‌های فرآوری‌شده (مانند سوسیس، کالباس، گوشت‌های دودی و سرخ‌شده) خطر سرطان کولون و معده را افزایش می‌دهد.

• مصرف زیاد قند و چربی‌های اشباع باعث افزایش سطح انسولین و التهاب در بدن شده و زمینه‌ساز سرطان‌های کولورکتال، پستان و پانکراس می‌شود.

• چاقی باعث افزایش سطح هورمون‌های استروژن و انسولین می‌شود که می‌توانند در رشد سرطان‌ها مؤثر باشند.

✔ فعالیت بدنی و ورزش

• ورزش منظم می‌تواند با کاهش سطح انسولین، التهاب و استروژن، خطر سرطان‌های کولورکتال، پستان و پروستات را کاهش دهد.

• فعالیت فیزیکی سیستم ایمنی را تقویت کرده و متابولیسم بدن را بهبود می‌بخشد.

✔ عوامل روانی و استرس

• استرس طولانی‌مدت می‌تواند از طریق تأثیر بر سیستم ایمنی و افزایش سطح هورمون‌های استرس‌زا، بر پیشرفت برخی سرطان‌ها اثر بگذارد.

• تکنیک‌های کنترل استرس مانند مدیتیشن، یوگا و تنفس عمیق می‌توانند اثرات مخرب استرس را کاهش دهند.

✅ 🔹 جمع‌بندی گروه چهارم:

• عوامل محیطی مانند آلودگی هوا، اشعه‌های مضر و مواد شیمیایی صنعتی می‌توانند باعث جهش‌های سرطانی شوند.

• سبک زندگی ناسالم شامل سیگار، الکل، تغذیه ناسالم و عدم تحرک در افزایش خطر ابتلا به سرطان نقش دارد.

• ورزش، تغذیه سالم و کنترل استرس از روش‌های مؤثر در کاهش خطر سرطان هستند.

• پرستاران نقش کلیدی در آموزش و آگاهی‌بخشی به بیماران در مورد اصلاح سبک زندگی و پیشگیری از سرطان دارند.

🔹 تشخیص زودهنگام سرطان از طریق غربالگری، کلید موفقیت در درمان و کاهش مرگ‌ومیر ناشی از سرطان است.
سرطان در مراحل اولیه معمولاً بدون علامت است، اما با استفاده از روش‌های غربالگری و آزمایش‌های تشخیصی مناسب می‌توان بیماری را در مرحله‌ای کشف کرد که درمان مؤثرتر و کمتر تهاجمی باشد.
علاوه بر غربالگری، روش‌های پیشگیری نقش مهمی در کاهش خطر ابتلا به سرطان دارند.

✅ ۱. غربالگری سرطان و اهمیت آن

🔹 غربالگری (Screening) فرآیندی است که در آن افراد سالم، بدون داشتن علائم، از نظر سرطان بررسی می‌شوند تا بیماری در مراحل اولیه شناسایی شود.

📌 ویژگی‌های یک تست غربالگری مؤثر:
✔ باید حساسیت و دقت بالایی داشته باشد.
✔ باید کم‌هزینه و مقرون‌به‌صرفه باشد.
✔ نباید باعث خطر یا آسیب جدی به فرد شود.
✔ باید قبل از بروز علائم، سرطان را در مراحل اولیه شناسایی کند.

✅ ۲. تست‌های غربالگری برای سرطان‌های شایع

✔ سرطان پستان:

• روش غربالگری: ماموگرافی

• سن شروع غربالگری: ۴۰ تا ۵۰ سالگی (بسته به سابقه خانوادگی)

• فواصل بررسی: هر ۱ تا ۲ سال یک‌بار

✔ سرطان دهانه رحم:

• روش غربالگری: تست پاپ‌اسمیر و HPV

• سن شروع غربالگری: ۲۱ سالگی

• فواصل بررسی: هر ۳ سال (در صورت طبیعی بودن نتیجه)

✔ سرطان روده بزرگ (کولورکتال):

• روش غربالگری: کولونوسکوپی، آزمایش خون مخفی در مدفوع (FOBT)

• سن شروع غربالگری: ۵۰ سالگی (در صورت وجود سابقه خانوادگی، زودتر)

• فواصل بررسی: هر ۱۰ سال (کولونوسکوپی)، سالانه (آزمایش خون مخفی)

✔ سرطان پروستات:

• روش غربالگری: آزمایش PSA (آنتی‌ژن اختصاصی پروستات) و معاینه دیجیتال رکتوم (DRE)

• سن شروع غربالگری: ۵۰ سالگی (در صورت سابقه خانوادگی، ۴۰ سالگی)

• فواصل بررسی: بسته به میزان PSA و نظر پزشک

✔ سرطان ریه:

• روش غربالگری: سی‌تی اسکن با دوز کم (LDCT)

• سن شروع غربالگری: افراد ۵۵ تا ۷۴ ساله با سابقه مصرف سیگار سنگین

• فواصل بررسی: سالانه

✔ سرطان معده:

• روش غربالگری: آندوسکوپی در افراد پرخطر (مانند سابقه خانوادگی سرطان معده یا عفونت هلیکوباکتر پیلوری)

✅ ۳. روش‌های پیشگیری از سرطان

✔ پیشگیری اولیه (Primary Prevention):

• اصلاح سبک زندگی: رژیم غذایی سالم، ترک سیگار، ورزش منظم

• واکسیناسیون: واکسن HPV برای پیشگیری از سرطان دهانه رحم، واکسن هپاتیت B برای کاهش خطر سرطان کبد

• کاهش تماس با عوامل سرطان‌زا: محافظت در برابر اشعه UV، کاهش مصرف الکل و پرهیز از قرارگیری در معرض مواد شیمیایی مضر

✔ پیشگیری ثانویه (Secondary Prevention):

• تشخیص زودهنگام و غربالگری: شناسایی افراد در معرض خطر و انجام آزمایش‌های غربالگری منظم

• مدیریت بیماری‌های زمینه‌ای: درمان عفونت‌های مزمن مانند هلیکوباکتر پیلوری برای کاهش خطر سرطان معده

✔ پیشگیری ثالثیه (Tertiary Prevention):

• مدیریت و کاهش عوارض سرطان در بیماران تحت درمان برای بهبود کیفیت زندگی و جلوگیری از عود بیماری

✅ 🔹 جمع‌بندی گروه پنجم:

• غربالگری سرطان به تشخیص زودهنگام و افزایش شانس درمان کمک می‌کند.

• آزمایش‌های غربالگری مانند ماموگرافی، کولونوسکوپی، تست پاپ‌اسمیر و PSA نقش مهمی در تشخیص زودهنگام سرطان دارند.

• پیشگیری از سرطان شامل اصلاح سبک زندگی، واکسیناسیون، پرهیز از عوامل سرطان‌زا و کنترل بیماری‌های زمینه‌ای است.

• نقش پرستاران در آموزش و آگاهی‌بخشی بیماران درباره‌ی غربالگری و پیشگیری از سرطان بسیار مهم است.